याक्थुङ् लाजेमा इङ्मे र चार कलमको चलन ; संस्कारमा याक्थुङ कि खसआर्य ?

विषय प्रवेश :

याक्थुङ् जातिका महिलाहरुको मागी विवाहको विवाह सम्पन्न पश्चात वेहुलीको घरमा बेहुलाघरबाट लोकन्दिसहित केहि रकम कलमसँगै रीत ल्याउने, बुझाउने र खुवाउने सँस्कारलाई  इङ्मे  कलिया/कल्या भनिन्छ । इङ्मेलाई विवाहकै अन्तिम सँस्कारको रुपमा वेहुलीको घरमा टुङ्गिन्छ । चारकलम/ दुरन वा हःक्तबा रित भने मागीविहा, तानीविहा, भागीविहा, प्रेमविहा सबैमा केटाकेटि, सरदार, भरिया सहित केटिको घरमा जाने सँस्कारलाई भनिन्छ । यसलाई हःक्तबा धेरैले भन्ने गर्छ । यो चारकलम रित विवाहसँग जोडिएको हुँदैन । अचेल इङ्मे र चारकलमको चलन, रित र यसबारे गरिने विधिहरु याक्थुङ परिवारमा हराउँदै गएको छ ।  

आधार क्षेत्र : 

यो लिम्बुवान भरी नभएर पाँचथर जिल्लाको याम्बोङ् गाउँभित्र रहेका चेलीहरुको विवाह प्रकृयामाथि खोज गरिएको छ । यो वि.सं. २०४९ सालदेखि यत्ता हालसम्म निरन्तर खोजगरी प्राप्त गरेको अनुभवको दस्ता हुन् । यस गाउँको बुडापाका तुम्यहाङहरु  र केहि पुस्तकहरु स्रोत सामग्रीको रुपमा प्रयोग छन् । 

इङ्मे र चारकलमको अर्थ र चलन :

इङ्मे  (कलिया/कल्या) भन्नाले विहा भन्ने हुँदैन । इङ्मे विहाभन्दा भिन्न साँस्कारिक  चलन तर हजुराविहाको अन्तिम पुरक हुन् । चलकुटुम्बले चेलीलाई मागीविहे (हजुरा)मा लोकन्दि सहित पठाएर इङ्मिबा (सरदार) फर्केर आउने रितलाई इङ्मे भनिन्छ, तुम्म्याहाङ्हरु बताउछन् । इङ्मे रितमा ज्वाईँछोरी हुँदैनन् । इङ्मेमा लोकन्दिको रित, सेप्माङ्बा रित र घरको मूठ (विविध रित)हरु बाहेक कुनै हुँदैन र इङ्मे तीन दिन पनि चल्दैन । तुम्याहाङको अनुसार बेलुका वेहुलीका घरमा लोकन्दिहरु (वेहुली हुँदिनन्), सरदार, लोकन्दे र केहि भरीयाहरुसँग आई पुग्छन् । राति सेप्माङ्दङ्बा खुवाउँछन् । लोकन्दिको कोशेलीहरु बाँड्न लगाउँछन् । विहान चारपसिङ् आठपुङ्लाको उपस्थितिमा इङ्मेको सगुनपानी तरकारी वितरण हुन्छ र इङ्मिबालाई मेजमान खुवाउँछन् र त्यहि दिन लोकन्दे, सरदार र भरौटेहरु फर्किन्छन् । विहा घरमा के–कस्तो मेजमान, सोतरित, व्यवहार तथा मान-सम्मान गरेका थिए । लोकन्दिहरुले तुरुन्त सम्मानपुर्वक इङ्मेको मेजमानमा फर्काउँछन्, टिट फर ट्याट । यो इङ्मे संस्कार मागीविहा वाहेक अन्य विहाहरुमा हुँदैन ।

बुडापाका तुम्म्याहाङ्हरुले चारकलम/दुरनलाई हःक्तबा भन्दछन् भने चारकलमलाई इङ्मे भन्दैनन् । चारकलम भनेको चारवटा रितहरु राखेर वा ल्याएर बुझाउने सँस्कारलाई चारकलम भनिएको हो । केटाले ससुरालीमा पहिलोपटक गई बुझाउने सोतरित नै चारकलम हो । चारकलममा केटिको  सबै नातागोताहरुलाई केटा (ज्वाई)ले ढोगभेट गर्ने, कोशेली दिने र नाता घरसँग  सम्बन्ध राख्ने पहिलो परिचयात्मक सँस्कार हो । चारकलम बुझाउनुपर्दा केटिको घरमा पुग्ने वित्तिक्कै सरदारले बातचित रित, बासमाग्ने रित, सुभा खानगि रित र कुटुनी रित गरी चाररित राख्ने गर्दछ । अनिमात्र वातचित अगाडि बड्छ । त्यसपछि विभिन्न कोशेलीहरु केटीको घरमा तर्फ्याउनु पर्दछ । साडेअठार रित चाहिं मागीविहा (हजुरा)मा राख्नुहुँदैन अथवा राखिन्न । राखेमा त्यसको ऐतिहासिक विधी र चलन विग्रेर जान्छ । साडेअठार रित पनि चारवटै विधिहरु हुन्छन् । खाम्बुअङ्मा (छानाउघारी) रित, फित्ताचिरी रित, तुराइःम्मा रित र फर्सुत रित पर्दछन् । यो चाररितमा कण्डि रकम हिसाबगरी साडेअठार रुपैयाँ पुर्याएर मात्र समात्ने गर्नुपर्दछ । बुडापाका तुम्म्याहाङ्हरु अनुसार साडेअठारको चार रितलाई हजुराविहा वाहेक अन्य विहाको चारकलममा राखिनुपर्दछ । तसर्थ यसलाई चारकलम भनिएको हो । केहि बुडापाकाहरुले ‘पेको साःमा वा सामा’को विस्तृत रुपको रित हो भनी मान्दछन् ।

चारकलम र इङ्मे सँस्कार, विधि र रित छुट्टाछुट्टै नै हुन् । इङ्मे केटाको विहा मितिसँगै गाँसिएको हुन्छ, भने चारकलम विहाको केहि महिना पश्चात केटाकेटि, सरदार र भरियाहरुबाट ससुरालीमा पहिलो पटक ढोगभेट गर्नजाने सँस्कारलाई भनिन्छ अथवा दुरन । पहिले-पहिले चारकलम तीन वर्षमा तीनै पटक ससुरालीमा बुझाउनु पर्दथ्यो । अचेल तीनवर्षको तीनपटक नलगी एकपटकमै सकिन्छ ।    

इङ्मे र चारकलमको वर्तमान अवस्था :

यो पुस्ताभित्र दुईखाले इङ्मे चलन भोगिँदैछ । याक्थुङ् समाजले नयाँ-नयाँ रितहरु गाँसेर या त कसैको सापट लिएर इङ्मे सँस्कार प्रयोग गरिरहँदा टुलुटुलु हेर्नु वाहेक अरु छैन । इङ्मेलाई विहा बनाएर खर्चिलो तवरले धुमधामसँग  गरिने चलन बसाए । अचेल इङ्मे सँस्कार हुनेगरी विहे हुँदैन । चेलीहरु मनपर्ने केटासँग  मनपराई भागेर विहा गर्दछन् । यसरी भागेर आफु खुशीमा विहा गरेर माइतिघर आउदा इङ्मे हुँदैन । त्यो दुरन अथवा चारकलम सँस्कार मात्र हुन्छ । चारकलम सँस्कारमा विहा नै हुँदैन । यो भनेको चारपसिङ्, आठपुङ्ला, नौपदाङ्लासंगै नाता–गोता, सिम्बोकाइ, फेम्बोकाइ आदिको चिनापर्चि, ढोगभेट, मेजमानी, चिनजानीको प्रथम श्रृङ्खला हो, तर अचेल इङ्मे र चारकलम हराएर गए भने चेलीको धुमधामसँग  विहा गर्ने नयाँ चलन बसाए । इङ्मे र चारकलम दुवै सँस्कारमा चेलीको विहे गर्ने प्रचलन बसाए । याक्थुङ् परम्परामा चेलीको विहाका लगन, चेली र ज्वाइँसँगै बसेको हेर्नुहुन्न, सो भन्ने लोकविश्वास छ, तर के मतलव अचेलको चेली-माइतीमा । सो भन्ने लोकविश्वास गुमेर गएको छ । अझै चेली-माइतिहरु टाँसिएर सँगै बस्छन्, एकै बसाईमा र मोबाइल हेर्ने नाममा । लाग्छ, सो? परम्परा भत्काउनु नै महिलाको अधिकार होकि ? यसरी चेलीमाइति टाँसिएर बस्ने प्रचलनले चेलीको लगन हेर्न माइतिले कुनै असहज भएन नै ।

यसरी महिला अधिकारको नाममा विकृत सँस्कारहरु छोडिदिएर पुरै चलन, सँस्कार, रितहरु नै अर्कै दिशामा लानदिनु, याक्थुङ् सँस्कार पटक्कै हुँदैन । अचेलका चेलीको विहा त खसआर्यहरुको सँस्कार मात्रै समातेको बुडापाकाहरु बताउँछन् । तसर्थ याक्थुङ् चेलीको विहा भन्नु कि खसआर्यको ? यत्तिमात्र होइन कि छोरीको विहामा चुलेनिम्तो समेत बोलाउन भ्याउछन् । तसर्थ चुलेनिम्तो याक्थुङ् सँस्कार बनाउने नव-याक्थुङ्हरुको सङ्ख्या दिनानुदिन बढ्दै  छ । यो चुलेनिम्तो याक्थुङ्बाको हो होइन, अचम्म लाग्छ । छोरीहरुको विहामा सघाउनीसँगै  तोहफाहरु (गोड्द्वारहरु) चढाउन थालेका छन्, खै खसआर्य भन्नुकि याक्थुङ्बा ? चेलीको अनुहार हेर्दा पट्याक्थुङ्मा देखिन्छिन्, सँस्कार ठ्याक्कै खसआर्यको । चेली ज्वाइँसँगै  बसेको हेर्नुहुँदैन भन्ने विश्वास छ तर गाउँमा चेलीज्वाइँको मञ्च बनाएर पुरै टिकाटालो लगाउने, तोहफा (गोड्द्वार) दिने, लोकन्दे लोकन्दि राखेर पैसा दिने, चेली–माइति र ज्वाइँसँगैको फोटो खिच्ने चलन आएको छ । के यो याक्थुङ् चलन हो त ? यो त खसआर्यको जस्तो, गोराको जस्तो कत्ता–कत्ता देखिँदैन ? चेलीको विहामा भक्कु च्याब्रुङ् बजाउने, केसाम् गाउने, चेलीज्वाइँलाई आशिर्वाद दिने, नौमति बाजा बजाउने, विहाका रितहरु सबै चलाउने आदि हेर्नु हो भने यो नयाँ सँस्कार स्थापित गरेको हुनुपर्दछ । जुन मुन्धुम वर्णनसँग मिल्दैन र याक्थुङ् सँस्कार भने विल्कुलै होइन ।

वि. सं. २०४१ तिर मेरो गाउँको सुरीखावा बस्ने बुड्यौली एक्ले बुद्धिबल नेम्बाङ्ले छोरी कान्छिको मागीविहा भए । उनको इङ्मेमा गाउँकै पहिलोपटक चारपसिङ्, आठपुङ्ला र नौपदाङ्ला सबैलाई खाना पकाएर खुवाए । गाउँले बुडापाकाहरुले विरोध गरे तर बुढ्यौलीले  टेरेनन्, किनभने गाउँकै महाजन, धनी र सुनचाँदी जगरे व्यापारी थिए, उनी । हरेक समस्यामा उनकै घरमा ‘हजुर’ भन्न जानैपर्ने भएकाले यो विरोध पनि गौण रह्यो, महादेवको तीननेत्र जस्तै । उनको छोरी कान्छिको इङ्मेदेखि खाना पकाएर बाँड्ने चलन बसे, खोजीमिली भएर पनि । अहिले समयकाल महङ्गी  बढ्दै जाँदा छोरी चेलीको कृतिम र विकृति विहाले आर्थिक रुपमा जटिल बनेर गए भने यत्ता छोरा माइतिपक्षको विहा पनि परम्परागत सँस्कार जिउँदो नै छ ।

आयातीत (ताश्वा) सँस्कार ग्रहण :

पञ्चायतकाल भरी इङ्मे र चारकलम चलन जिउँदो  थियो । प्रजातन्त्रको पुनर्वहालीपछि याक्थुङ् सँस्कारलाई राजनैतिक चेतले रुढिबादी र परम्परावादी बनाएर नयाँ मानसिक रशायन तयार गरिदिए, समाजको । राजनैतिक आमूल परिवर्तनको नाममा । वास्तवमा चलन सजिलै हराउँछ भन्ने चिन्ता थिएन, ति दलका गाउँले कार्यकर्ताहरुसँग यात पुरै हराइदिनु पर्छ भन्ने मानसिक चेत नै । राजनीतिमा आमूल परिवर्तनको नयाँ राजनैतिक चेतले चेलीहरुको विहा सँस्कारमा खसआर्यको सँस्कार छिराए, अन्जानवश या जानाजान । धाननाच पञ्चायत छउञ्जेल त बलियै थियो । तत्पश्चात राजनैतिक चेतका नवयुवाहरुले धाननाच्न छोड्ने वा नाचे पनि ‘नेपाली गीत’ गाउँदै पालाम बनाउने जस्तो कृतिम पालामले पालाम परम्परालाई ध्वस्त पारिदिए । विद्वान लेखक श्री तेजमान आङ्देम्बेको ‘भाषिक जनहत्या र मुर्कुट्टे धाननाच’ लेख लेखेजस्तै । पालाम लामो समयसम्म चारान-चारानमा गाउँनु र दिनरात गाएर समय विताउनु राजनैतिक चेतमा झन्झट मात्र बनाएनन्, परम्परागत रुढिवादी नै बनाए र त्यागे पालाम परम्पराहरु । लिए लैवरी भाकाका गीतहरु । हात समाउन भने व्यक्ति सम्पर्ककालागि लिईरहे । अब हात समाउँदैमा धाननाच हुँदैन र लैबरी भाकाका गीत गाउँदैमा पालाम हुँदैन । यहि चलन मान्ने हो भने वर्तमान धाननाच र पालाम त देउडा सँष्कारमा पर्न सक्छ है, याक्थुङ्बा साथि हो ?
 

परम्परागत इङ्मे र चारकलमका केहि दस्तावेजहरु :
आउने दुईपुस्ता वा पचास वर्षपछि सायद इङ्मे र चारकलम भन्ने सँस्कार हराएर खसआर्यको सँस्कारमा चेलीको विहा हुन्छ । यस्तो सँस्कारलाई थाम्ने याक्थुङ् बौद्धिकहरु शहर केन्द्रित भएर सँस्कारसहित फँसेर गए । गाउँका लठेब्राहरुले समाज काँ थाम्न सक्दो रहेछ र ? यत्तिमात्र काँ हो र ? आफ्नै युगीन-युगीन परम्परा भई आएका सँस्कारहरुको इतिहास खोज्न वैदेशिक विद्वानको सहारा लिनुपर्ने अवस्था छ । नेपाली साहित्यको सर्वोच्च सम्मानित व्यक्तित्व कुलपति श्री वैरागी काइँला, सँस्कारविद श्री येहाङ् लाओति लगायत मुर्धुन्य स्रष्टाहरु समेतले वैदेशिक लेखकहरुको सहारा लिन्छन् । गाउँमै बसेर गाउँका वुडापाका तुम्म्याहाङहरुसँग  लिएको ज्ञान तथा अनुभवहरु नक्कली हुनपुगे, याक्थुङ् विद्वत्त वर्गमा । कुलपति श्री वैरागी काइँलाले ‘माध्यमिक कालको लिम्बू विहेको दस्तुर’ समन्वेषण (२०७५) को पेज १२५-१३४ मा विदेशी नागरिक श्री हड्सन साहेबले संकलनगरी व्रिटिस लाइब्रेरीमा राखेको संस्कारलाई साभार लिएका छन् । कत्तिपय मिल्छ तर धेरैपय मिल्न नसक्नेहरु छन् । गाउँले ज्ञान र अनुभवभन्दा हड्सन साहेबको सक्कली हुनसक्छ जस्तो । तेहाँ इङ्मे वा ईङ्मी (कलिया) मा रु ३ भनी दस्तुर लेखिएको छ । रु. ३ ले आजभन्दा सयवर्ष अगावै इङ्मेका चिजविजहरु किनेर चल्दथे होला तर इङ्मी (इङ्मे) भनेको नगद दस्तुर राखेर गरिने सँष्कार र रित पटक्कै होइन । काइँलाले इङ्मे संस्कार  रकम दस्तुर हो वा होइन भन्ने ज्ञात नभएको व्यक्तित्व पनि हुनुहुन्न । त्यसको खण्डन गर्नसक्ने समुदाय त वहाँ आफैं नै हुन् । अब कसरी इङ्मे संस्कार  बचाउने ? विद्वान तथा बौद्धिक वर्गहरुको लेखको आधारमा जाने हो भने ‘काम कुरो एकातिर कुम्लो बोकि ठिमीतिर’ भनेझैं होला नि त ।

संस्कारविद येहाङ् लाओतीले पनि ‘लिम्बूजातिको परम्परागत संस्कारहरु’ समन्वेषण (२०७५)कोे  पेज ३२२–३४४ मा याक्थुङ् संस्कार नभएर लिम्बू संस्कार भनि लेखेका छन् । सायद यो याक्थुङ् संस्कार होइन नै होला । त्यहाँ हःक्तबा वा इङ्मे शिर्षकमा इङ्मेको बेलिविस्तार गर्नु भएको छ । कत्तिपय खसआर्यको संस्कारलाई रुपान्तरण गरेजस्तो देखिन्छ, जस्तै, नारामप्मा, चाङ्वाःत् लेक्मा, पाङ्लीहुक्वा । वास्तवमा बच्चा जन्मेर याङ्दाङ्फोङ्मा कार्य सकेपछि नारामप्मा (मुहार हेर्ने) त्यहि हुन्छ । चाङ्वाःत् लेक्मा (वस्त्र दिने चलन) पनि उमेर पुग्दै गएपछि कान, नाकहरु छेँड्दै लुगाहरु साटिँदै जान्छ । पाङ्ली हुक्वा चैं खसआर्यको वहु-भतेरको रुपान्तरण नै हो । याक्थुङ् परम्परामा पाङ्लीहुक्वा (वहु–भतेर) नभएर वाःक्थि (जुन पाहुना विदाको वेलामा मात्र) वितरण हुन्छ । यसलाई पाङ्ली हुक्वा भन्नु मिल्दैन । यात रुन्चे फिला ल्याएर बाँड्ने चलनलाई भन्न खोज्नु भएको होकि ? संस्कार अन्यान्तर भएको होकि ? उल्लेख गरेको इङ्मे वा हःक्तबा एकै ठाउँमा राखेर गोलमाल गर्नु भएको छ उक्त लेखमा । अर्को गाँवै पिच्छे चलन फरकताले पनि यस्तो बनाउँन सक्छ । किनभने इङ्मे भनेको हजुराविहा पश्चात तुरुन्त लोकन्दिसँगै  सरदार फर्केर आउने रीतलाई जनाउँछ । यसमा सुभाजा (सुब्बा खानगी), सेवामःमा (ढोगौली) हुँदैन बरु सुङ्याङ् पठाइएको हुन्छ र सुङ्याङ् साइनो अनुसारको रकम हुन्छ तर बेहुला र बेहुली तेहाँ हुनुहुँदैन । ढोगभेट हुँदैन । ढोगभेट भनेको हःक्तबा चारकलम (दुरान)मा ताजेङ्गि (बातचित), सुभाजा (सुब्बा खानगी), साङ्गा नाःक्मा (बासमगनि) र कुटुनी रित हुन्छ र चोरी, भागी  र प्रेमविहा अन्तर्गतको चारकलम हो भने साडेअठार रित पनि हुन्छ । चारवटा रितको चार पेरेङ्गो मासु, चारबोत्तल रक्सि र नगद दस्तुर हुन्छ । संस्कारविदको  आधारमा जाने हो भने कुन इङ्मे र कुन हःक्तबा भन्ने नै छुट्याउन गारो भएकोछ । हुनसक्छ ‘खुकुरी भन्दा कर्द लाग्ने’ या ‘उम्रँदै तीनपात’ । मेरो ‘याक्थुङ्बा (लिम्बू) जातिका कर्मकाण्डको मौखिक शाष्त्र’ नामक पुस्तक आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानले प्रकाशित गरे । त्यस पुस्तकको पेज नं. २१ मा मेःक्सानी (कल्या) नोःक्मा पेलाम् अथवा इङ्मे अन्तर्गत यसको विवरण दिइएको छ भने साडेअठारको पनि विस्तृत प्रस्तुत त्यहाँ छ ।  आ-आफ्नै च्याब्रुङ्को ताल बजाएर, अरुले लेखेको सामग्रीलाई उपयोग गरेर संस्कार मात्र होइन, शैली, चलन र रित नै फरक हुँदै अब आउने दुईपुस्ता पछिका याक्थुङ् समाजले के संस्कार पछ्याउला र ? चिन्ता र चासो संस्कारको हो । यहाँ ताश्वा संस्कार पछ्याउने र आफ्नो संस्कारको खिसिटिउरी गर्ने समयानुचित होला नै । इङ्मेलाई विहाकै रुप दिएपछि हामी कुन दिशातिर जाँदैछौं ? हिन्दुहरुको कश्यप गोत्रीय खसभित्र पानीचल शुद्र नै सावित भइएला र वाँकि रहन्छ, केटीको बुवाले केशमुण्डन गरी सोनेत् बारेर गोडाको पानी खाँदै ‘मारे पाप, पाले पुण्य’ भनी ज्वाइँको हातमा छोरी सुम्पने संस्कार । 
 

इङ्मे र चारकलम रित :

इङ्मे र चारकलम संस्कारमा गाउँपिच्छे वेग्लावेग्लै रहेतापनि याम्बोङ् गाउँमा रहेको रितहरु यहाँ उल्लेखित छ । इङ्मेमा चाहिने रितहरु यस प्रकार छ । (१) मेःक्सानी रितमा एउटा राँगाको फिला (कुनै खाद्यवस्तु), एकगाग्रो रक्सि (कुनेै खाद्यवस्तु) र मेःक्सानी दस्तुर नगद, (२) सेÞप्माङ्दङ्बा रितमा एउटा राँगाको फिला (कुनै खाद्यवस्तु) र एकगाग्रो रक्सि (कुनै खाद्यवस्तु) र (३) घरको मुठ रितमा कम्तिमा एउटा राँगाको फिला (कुनै खाद्यवस्तु) र कम्तिमा एकगाग्रो रक्सि (कुनै खाद्यवस्तु) र केहि कोशेलीहरु सहित सुङ्याङ् दस्तुर हुन्छ । यहाँ चारपसिङ् आठपुङ्लाको रित तथा दस्तुरहरु कुनै पनि हुँदैन । घरको मुठ रितका कोशेलीहरु चारपसिङ् आठपुङ्ला दाजभाइहरु आएर पकाइ–बनाई विहानी समयमा वितरण गर्दछन् । यसलाई इङ्मेÞचा (सा) भनिन्छ । यहि मुठको राँगाको फिलाखुट्टा छोरीका निम्ति फर्काउँछन् । यसलाई रुन्चेफिला भनिन्छ । यो कार्य एकरात र एकदिनमै रित सकिन्छ र तरुन्त इङ्मे फर्कन्छ ।

चारकलम बुझाउँदा केटीको घरमा पुग्ने वित्तिकै सरदारले चारवटा रितहरु सबैभन्दा पहिले राख्छन् । जसमा (१) ता?जेÞङ्गि (बातचित) रितमा एक बोत्तल रक्सि (कुनै पेयपद्धार्थ), रु. ५ र मासुको एकपेरेङ्गो (कुनै खाद्यवस्तु), (२) साङ्गा नाःक्मा (बासमगनि) रितमा एकबोत्तल रक्सि (कुनै पेयपद्धार्थ), रु. ५ र मासुको एकपेरेङ्गो (कुनै खाद्यवस्तु), (३) सुभाचाःमा (सुब्बा खानगि) रितमा एकबोत्तल रक्सि (कुनै पेयपद्धार्थ), रु. ५ र मासुको एकपेरेङ्गो (कुनै खाद्यवस्तु) र (४) कुटुनी (इङ्मे केदाःप्पा) रितमा एकबोत्तल रक्सि (कुनै पेयपदार्थ), रु. ५ र मासुको एकपेरेङ्गो (कुनै खाद्यवस्तु) गरी चाररितहरु राख्छन् । यसलाई चारकलम पनि भन्दछन् भने साडेअठार रितमा दुईवोत्तल रक्सि (कुनै पेयपदार्थ), रु.२० र मासुको एकपेरेङ्गो (कुनै खाद्यवस्तु) हुनुपर्दछ । मागीविहे भएकोहो भने साडेअठार लानु हुँदैन । यो साडेअठार रित भनेको भोलीपल्ट विहानमात्र राखेर रितको बहस  गर्नुपर्दछ ।

यी चारवटा रित राखेर केटिको घर र चारपसिङ् दाजुभाईहरुले समातेपछि मात्र (१) चारपसिङ् रितमा एकगाग्रो रक्सि वा कुनै खाद्यवस्तु, सेवामःमा रकम, कोशेलीहरु र एउटा सिङ्गो सुगुर (कुनै खाद्यवस्तु) (२) घरको मुठ रितमा कम्तिमा एकगाग्रो रक्सि, एकगाग्रो जाँड वा कुनै खाद्यवस्तु, सेवामःमा रकम, कोशेलीहरु र कम्तिमा एउटा डल्लै सुँगुर वा राँगा अथवा दुवै जेवाद (कुनै खाद्यवस्तु), (३) दुरन भए फिरन रितमा चारमाना रक्सि (कुनै पेयपदार्थ) र केहि कोशेली र (४) सिम्बोकाई रितहरुमा घरको मुठमा नै व्यवस्था गरेको हुनसक्छ या छुट्टाछुट्टै कोशेलीहरु पनि केटिले तयारगरी ल्याइदिन सक्छ ।

साडेअठार रित विहान उज्यालो भएपछि केटि पक्षका तुत्तु तुम्म्याहाङ् र चारपसिङ्हरुको अगाडि चारमाना रक्सि वा कुनै खाद्यवस्तु, रु २० नगद रकम र मासुको एकपेरेङ्गो (कुनै खाद्यवस्तु) राखेर सरदारले रित बुझाउनु पर्दछ । यो रित तानीविहा, भागीविहा र प्रेमविहा गर्ने चेलीको खोजविन कार्यमा माइति पक्षबाट खर्च भैसकेको रकम कलमहरु हुन् । यो नगदभित्र केके शिर्षकमा खर्च भएको छ ? खर्चको सिलसिला बताउन सकेमा रु. बिसमा फिर्ता गरी लैजानु भनि केटापक्षका सरदारले भन्छ । सरदारले पहिलो कुरोमै साडेअठारको रकम राखेर हजुरहरुले कत्तिकत्ति खर्च गर्नुभयो ? उक्त खर्चको सिलसिला बताएर त्यो रकम लैजानु होला भनेमा केटि पक्षकाहरुले उक्त खर्चको सिलसिलाहरु भन्ने गर्दछ । यो साडेअठार रितमा पनि चाररित नै हुन्छ । जसमा (१) फित्ताचिरी रितमा १० कण्डि खर्च (यो छरछिमेक, दाजुभाई, चेलीबेटिहरुकोमा सोधखोज कार्यमा खर्च), (२) छानाउघारी रितमा १० कण्डि खर्च (यो छोरी कुन दिशामा गएभनि सोधखोज, आर्जे र जोखना कार्यमा खर्च), (३) तुरासे:मा वा इःम्मा रितमा ३० कण्डि खर्च (यो व्यापक हल्लालाई नियन्त्रण कार्यमा खर्च) र (४) फर्सुत रितमा २४ कण्डि खर्च (यो कुनवंशमा छोरी गएको हो, पुरै पत्ता लगाइने खर्च हो । योःक्थक्वासम्म सम्मको रकम कलम हुन्छ । सिलसिलागत रितहरुमा (चार आनाको एक काण्डा र चार कण्डिको एक रुपैंयाँ कायम भएको बेला) ७४ कण्डि खर्च रकम सकिएकाले रुपैंया १८ र पैसा ५० नगद भएको मानिन्छ र अठार रुपैंया पचास पैसा कटाएर फिर्ता फर्काउनु पर्दछ । तानीविहा, भागीविहा वा प्रेमविहामा यो अनिवार्य साडेअठार रित चाहिन्छ । तसर्थ यसलाई पनि चारकलम बुझाउने भन्ने गरेको पाईन्छ ।

चारकलम रित ल्याएपछि केटिको घरले चारपसिङ्हरु बोलाई सबै वितरण गरीदिन्छ । चारपसिङ्, सिम्बोकाइ, लगायत मामा-मावली, फुपु, दिदि आदि सबैलाई रक्सि, मासु, सेवामःमा र कोशेलीहरु वितरण हुन्छ । यो वितरण पश्चात छोरीज्वाईहरुलाई मेजमान खान साइनो अनुसार हरेक घरहरुमा लगिन्छ । यो विवाह होइन र विवाहको चलनमा गाँसेर आउँदैन । मेजमान खुवाउने, घर हेराउने, ढोगभेट गर्ने र व्यवहारिक गफहरु गर्ने कार्य हुन्छ ।
 

ताश्वा संस्कारमा दोष

इङ्मे र चारकलम चलनलाई पुरापुर २०४६ को प्रजातन्त्र पुनर्वहालीपछि आएका राजनैतिक विकृत सोचले पुरै पालुवा फेरवदल गराएको छ । राजनैतिक दलहरुले पनि यस्तो कृयाकलाप गर्नु रुढिवादी ठाने र पुरैसंस्कारमाथि नयाँ चलन बसाए पनि ताश्वा संस्कार भित्र्याए । आमूल परिवर्तनको नाममा आफ्नै संस्कारहरुमा अर्काको ल्याउनु आमूलपरिवर्तन होइन । देशमा एक भाषा, एक संस्कार जस्तै भए । इङ्मेलाई चेलीको विवाह गर्नेहरु प्रायशः याक्थुङ् बोल्न त के ? गन्ध नै सुन्न नपरोस् भन्ने छ । अब शरीर नै पुरै खसआर्य भएपछि उनले इङ्मे जान्दैन र हिन्दु संस्कार नै प्यारो लाग्छ । गोड्द्वार र चुलेनिम्तो प्रयोग गर्दछ तर विचरा, उनले घरमा तुलसीको मठ राख्न सकेको छैन । सिरानीमा भागवत गीता, रामायण, कृष्णचरित्रहरु राख्न सकेको छैन । जनै (चेनेइ) भिर्न सकेको छैन । गोमुत्र सेवन गरेको छैन । यत्तिमा केहि याक्थुङ्बा होकि ? जस्तो लाग्छ । खसआर्य भाषिक उपनिवेशमा त परे–परे, संस्कारमा नै हेजेमनी भएर त्यहि ठिक भन्ने नयाँ याक्थुङ् संस्कार भित्र्याएर ‘भीरको चिण्डो उँधो न उँभो’ झैं भएकाछन् ।
 

निदानका उपाय :

राजनैतिक चेतसँगै  यि यावत् धुलमिल-धुलमिल अवस्थाका संस्कारहरु राजनैतिक तहबाट सच्याएमा राम्रो होला तर सचेत याक्थुङ् समाजले आयातित संस्कारहरु आफैं बुझेर त्याग्न सजिलो हो । गाउँघरमा थरगत तुम्म्याहाङ् विस्थापित छन्, यसलाई जीवित बनाउनु पर्दछ । तुम्म्याहाङ्हरु पनि राजनैतिक नेतृत्वहरुले विस्थापित गरेर लगे । यसलाई पूनर्जीवन दिनुपर्दछ । तुम्म्याहाङ् निर्देशित संस्कारहरु तुम्म्याहाङ् मार्फत सञ्चालित रहनुपर्दछ । होइन भने हाम्रा संस्कारहरु ‘जान्नेलाई श्रीखण्ड नजान्नेलाई खुर्पाको बेँड, अझै अज्ञानीलाई सुँगुरको लेँड’ मात्रै  हुन सक्ला, इङ्मे र चारकलम संस्कारमा ।
 

निष्कर्श :

याक्थुङ् पहिचानमा आधारित हाम्रा अधिकारयुक्त संस्कारहरुमा कुनै कसैको प्रतिलिपि नगरी आफ्नै समाजका बुडापाका तुम्म्याहाङ्हरुको सरसहयोगमा जीवन्त राख्नुपर्दछ । याक्थुङ् जातिको छ्यास्मिस् बसोबास रहेको समाजमा सबै थरी तथा थुमथुमका संस्कार अध्ययन खोजगरी थिवोङ् याक्थुङ्को थिबोङ् रित जानिफकारलाई तुम्म्याहाङ् बनाएर लैजानु उपयुक्त हुन्छ । एकल सामुहिक बसोबास क्षेत्रमा संस्कार सम्बन्धि  जान्ने महानुभावलाई तुम्म्याहाङ् बनाएर तुम्म्याहाङ् तप्रि समेत ओडाएर तिनको नेतृत्वमा संस्कार अघि बढाउनु  पर्दछ । याक्थुङ् समाजमा बोलिचाली, व्यवहार, विधिविधान, लेनदेन, वार्ता आदि समेत आफ्नै भाषाबोलीहरु प्रयोगगर्दै सन्तान दरसन्तानहरुलाई सिकाउँदै लैजानु पर्दछ । अब सरकारले संरक्षण गर्नसक्ने स्थिति छैन उनले सकेसम्म एकभाषा एकसँष्कार भए राम्रो हुने नै देख्नेछ । तसर्थ चेलीहरुको मानसम्मानका लागि नै सँष्कार जोगाइराख्न यो पुस्ताका सबै याक्थुङ् समाजलाई विनम्र अनुरोध छ नभए ‘जान्नेलाई श्रीखण्ड, नजान्नेलाई खुर्पाको बेँड, अझै अज्ञानीलाई सुँगुरको लेँड’ काफि होला । नेहि तुम्सेरो हाउ, आल्ल ।

स्रोत व्यक्तिहरु :

    स्व. जसबहादुर याङ्देम्बा नेम्बाङ्, हाङ्यक् याम्बोङ् (२०४७/ ०४९ सालसम्म भेटवार्तामा टिपोट)
    स्व. स्वरुपसिं याङ्देम्बा नेम्बाङ्, पाङ्भे , याम्बोङ् (२०४७/ ०४९ सालसम्म भेटवार्तामा टिपोट)
    स्व. सुभाष फेजोङ् नेम्बाङ्, तिङ्ग्रेक्थुक्पा, याम्बोङ् (२०४७/ ०५९ सालसम्म भेटवार्तामा टिपोट)
    स्व. सुखबहादुर फेजोङ् नेम्बाङ्, आङ्लाबारी याम्बोङ् (२०४७/ ०४९ सालसम्म भेटवार्तामा टिपोट)
    श्री पुर्णकुमारी चम्जोङ् नेम्बाङ् (२०३१), तिङ्ग्रेक्थुक्पा याम्बोङ् पान्थर 
    श्री सुवमाया मेयङ् नेम्बाङ् (१९९७), तिङ्ग्रेक्थुक्पा, याम्बोङ् पान्थर 
स्रोत पुस्तक :
    तुम्याहाङ् अमर समूह, समन्वेषण (२०७५), इक्साहाङ् इक्मिसो बेघा थोबोजुम्, काठमाण्डौं
    लिम्बू मलिसा याक्थुङ्बा, याक्थुङ्बा (लिम्बू) जातिका कर्मकाण्डको मौखिक शाष्त्र (२०४९) आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान ललीतपुर (२०७३)
 

                                                                                                                                                                      फाल्गुनन्द गापा २, याम्बोःङ् पान्थर 
                                                                                                                                                                              फोन ९८६२७५५१३३